Bir mağazada geziyorsun, eline yumuşacık bir nevresim takımı alıyorsun. Etikette kocaman puntolarla “%100 Bambu” yazıyor. O an zihninde hemen bir tablo canlanıyor. Tropik ormanlarda yemyeşil bambu kamışları, doğanın mucizevi gücü, sağlıklı ve çevre dostu bir seçim! Üstelik satıcı da ekliyor: “Bambu doğal antibakteriyeldir, terletmez.” Yani tam bir vicdan rahatlatan alışveriş deneyimi gibi görünüyor.
Seni üzecek bir haberimiz var. “%100 Bambu” etiketiyle satılan çoğu kumaş, düşündüğümüz anlamda bambu değil. Çünkü bambu, pamuk gibi yumuşak bir bitki değil. Aksine, odunsu gövdesiyle bir ağaç kadar sert ve dayanıklı. Dolayısıyla o sert gövdeden elimizde tuttuğumuz incecik, kaygan, pamuksu kumaşı elde etmek için doğrudan “lifleri çıkartıp iplik yapmak” mümkün değil. İşte burada devreye giren şey, tekstil endüstrisinin yıllardır kullandığı kimyasal bir yöntem: Viskoz/rayon üretimi.
Bambu Kumaş Nasıl Yapılıyor?
İşin teknik kısmını biraz açalım. Çünkü pazarlama cümlelerinde “doğal bambu” diye sunulan şeyin aslında uzun bir kimyasal yolculuğun ürünü olduğunu anlamak önemli.
Önce bambu gövdeleri kesiliyor ve küçük parçalara ayrılıyor. Bu parçalar güçlü bazlar, genellikle kostik soda (sodyum hidroksit) kullanılarak yumuşatılıyor ve hamur kıvamına getiriliyor. Yani elimizde artık “bambu”dan ziyade kimyasalla işlenmiş bir selüloz kütlesi var.
Sonra işin en kritik aşaması geliyor. Bu kütle, karbon disülfid gibi toksik maddelerle çözülerek sıvı bir çözeltiye dönüştürülüyor. Bu noktada bambunun doğallığından geriye pek bir şey kalmıyor. Ardından bu çözelti, çok ince deliklerden geçirilerek asidik banyolarda tekrar katılaştırılıyor ve iplik hâline getiriliyor. İşte bu iplik, “bambu kumaş” diye satılan ürünlerin hammaddesi olan viskoz lif.
Kısacası “bambu kumaş” diye dokunduğumuz şey aslında bambudan türetilmiş viskoz. Bambunun kendisi değil. Bu süreçte bambunun sahip olduğu özgün özellikler (örneğin doğal dayanıklılığı, bazı mikrobiyal dirençleri) neredeyse tamamen kayboluyor.
Çevreye ve İnsan Sağlığına Etkileri
Şimdi diyeceksin ki, “Tamam, biraz işlem görmüş ama sonuçta kaynağı bambu, bu kadar büyütmeye gerek var mı?” İşte asıl mesele burada başlıyor. Çünkü kullanılan kimyasalların etkisi sadece kumaşla sınırlı değil, çevreye ve üretim sürecinde çalışan işçilere de uzanıyor.
Karbon disülfid çok zehirli bir madde. Uzun süre maruz kalındığında sinir sistemi hastalıklarına, psikolojik sorunlara, kalp-damar rahatsızlıklarına yol açabiliyor. Viskoz fabrikalarında çalışan işçilerin ciddi sağlık sorunları yaşadığına dair pek çok rapor var. Bununla da kalmıyor. Atık sular, yeterli arıtma yapılmadığında çevreye karışıyor ve ekosistem üzerinde kalıcı hasarlar bırakabiliyor.
Bir yandan da bu üretim süreci büyük miktarda enerji, su ve ek kimyasal kullanımı gerektiriyor. Yani bambunun hızlı büyümesi, az su ve gübreyle yetişmesi gibi “çevre dostu” avantajları daha üretim aşamasında ağır bir kimyasal ayak iziyle gölgeleniyor.
Etiketteki Yanıltıcı Dil
Bir başka sorun ise işin pazarlama kısmında. Dünyanın farklı ülkelerinde “%100 Bambu” etiketi sebebiyle açılmış davalar var. Hatta Amerika’da Rekabet Komisyonu (FTC), markaları “tüketiciyi yanıltmak”la suçladı. Çünkü teknik olarak doğru ifade, “rayon from bamboo” yani “bambudan üretilmiş rayon” olmalı. Ama markalar bunu bilerek daha cazip, daha “doğal” görünen bir dil tercih ediyor.
Üstelik iş bununla bitmiyor. Çoğu marka, bu kumaşların “antibakteriyel” ya da “hipoalerjenik” olduğuna dair iddialar öne sürüyor. Oysa bu özellikler, bambunun kendisine ait olabilir, ama viskoz hâline geldikten sonra bilimsel olarak büyük ölçüde geçerliliğini yitiriyor. Yani ortada ciddi bir pazarlama manipülasyonu var.
Peki Hiç mi Alternatif Yok?
Tüm bunları duyunca aklına şu gelebilir: “O zaman bambu kumaş tamamen mi kötü?” Aslında mesele bu kadar siyah-beyaz değil. Daha çevreci üretim yöntemleri de var. Mesela lyocell adı verilen teknoloji, zararlı çözücüler yerine kapalı döngü sistemlerde daha güvenli kimyasallar kullanıyor. Bu sayede atık miktarı çok daha az oluyor, çevresel zarar minimuma indiriliyor. Ancak bu yöntem daha pahalı olduğu için piyasada gördüğümüz “bambu kumaş”ların büyük çoğunluğu hâlâ klasik, kimyasal yüklü viskoz yöntemiyle üretiliyor.
Teorik olarak bambuyu keten gibi mekanik işlemlerle doğal lif haline getirmek de mümkün ama bu çok zahmetli ve pahalı bir yöntem olduğu için yaygınlaşmış değil. Dolayısıyla raflarda gördüğümüz ürünler neredeyse istisnasız kimyasal süreçlerden geçmiş oluyor.
Tüketici Olarak Ne Yapmalıyız?
İşte burada iş biraz bize düşüyor. Öncelikle, etiketlere eleştirel gözle bakmayı öğrenmemiz gerekiyor.
Özellikle bebek kıyafetleri, yatak takımları gibi hassas ürünlerde gerçekten güvenilir sertifikalara ve şeffaf bilgilere sahip markaları tercih etmek önemli. OEKO-TEX ya da FSC gibi sertifikalar en azından nihai ürünün zararlı kimyasal kalıntılar taşımadığını gösteriyor.
Ve tabii ki en sürdürülebilir seçeneklerden biri her zaman daha az tüketmek, daha uzun ömürlü ürünleri tercih etmek. Çünkü ister pamuk ister bambu ister kenevir olsun, her kumaşın bir ayak izi var. Bizim seçimlerimiz bu izlerin ne kadar büyüyeceğini belirliyor.
Kaynaklar
Fairware “Bamboozled? Getting the facts on Bamboo Textiles” https://fairware.com/bamboozled-getting-the-facts-on-bamboo-textiles
Impactful Ninja “How Sustainable Are Bamboo Viscose Fabrics?” https://impactful.ninja/how-sustainable-are-bamboo-viscose-fabrics
The Cotton Lane “The Hidden Dangers of Bamboo Fabric: What Harvard Research Reveals About Carbon Disulfide in Rayon” https://thecottonlane.com/blogs/better-than-bamboo/the-hidden-dangers-of-bamboo-fabric-what-harvard-research-reveals-about-carbon-disulfide-in-rayon