Satın aldığımız gıdaların etiketine bakıyoruz, son kullanma tarihini kontrol ediyoruz, içinde katkı maddesi var mı diye inceliyoruz. Ama çoğumuzun aklına gelmeyen bir şey var: Ambalajın kendisi. Yani o güzel tasarlanmış kutular, plastik kaplar, kâğıt bardaklar, metal tenekeler…
Yakın zamanda Food Packaging Forum (FPF) adlı bağımsız araştırma kuruluşunun yayımladığı bir çalışma, hepimizi ilgilendiren bir tablo çizdi. Bilim insanları, gıdayla temas eden malzemelerde (kısaca “food contact materials” ya da FCM) kullanılan 3.601 kimyasalın insan vücudunda tespit edildiğini açıkladı.
Görünmez Bir Kimyasal Ağı
Araştırma oldukça kapsamlı. Bilim insanları, literatürde kayıtlı yaklaşık 14.000 gıda ambalajı kimyasalını (Food Contact Chemicals – FCC) inceledi. Bu kimyasallar, plastik, cam, metal, kâğıt, kaplama ve yapıştırıcı gibi ambalaj malzemelerinde kullanılıyor.
Sonrasında bu listeyi insan kanı, idrarı ve anne sütü gibi biyolojik örneklerin analiz edildiği yüzlerce çalışma ile karşılaştırdılar. Sonuç şaşırtıcıydı. Toplam 3.601 kimyasalın doğrudan insan vücudunda bulunduğu doğrulandı. Yani, gıdalarla birlikte aslında görünmez bir kimyasal ağ da içimize giriyor.
Bu Kimyasallar Neler?
Kimyaların bir kısmı tanıdık:
PFAS olarak bilinen “sonsuz kimyasallar” (per- ve polifloroalkil maddeler),
Bisfenol A (BPA) ve türevleri,
Ftalatlar (özellikle plastikleri esnek hâle getiren maddeler),
Formaldehit,
Styren,
Benzen,
Bazı ağır metaller, antioksidanlar ve kaplama ajanları...
Bunlar genellikle plastiği esnek, parlak, dayanıklı ya da suya dayanıklı yapmak için ekleniyor. Ama zamanla ambalajdan gıdaya, oradan da vücudumuza geçiyorlar. Isı, asidik ortam, yağlı yiyecekler ve zaman gibi faktörler bu geçişi hızlandırıyor. Örneğin, sıcak çorbayı plastik kaba koyduğunuzda, o buharın içinde bir miktar kimyasal göçü yaşanıyor. Aynı şey mikrodalgada ısıtılan plastik kaplar için de geçerli.
“Sonsuz Kimyasallar”
Araştırmanın dikkat çektiği en tehlikeli gruplardan biri PFAS. Bunlar çevrede kolay kolay parçalanmıyor, suya ve ısıya karşı son derece dayanıklı. Bu yüzden “sonsuz kimyasallar” olarak adlandırılıyorlar.
PFAS’lar sadece ambalajda değil; su geçirmez giysilerde, tavadaki yapışmaz yüzeyde, hatta diş ipinde bile var. Ama gıda ambalajı üzerinden alınan PFAS’ların kan dolaşımında biriktiği ve uzun vadede bağışıklık sistemi zayıflığı, karaciğer hasarı, hormon bozuklukları ve bazı kanser türleriyle ilişkili olabileceği artık çok sayıda çalışmayla doğrulandı.
Sadece “Biraz” Kimyasal mı?
“Birazcık kimyasal sızıyor olsa ne olur ki?” diye düşünenler olabilir. Ama sorun şu: Bu maddeler genellikle birikimli etki gösteriyor. Yani bir seferde değil, yıllar içinde yavaş yavaş vücutta birikiyorlar.
Örneğin, Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesi (EFSA), 2023 yılında yayımladığı raporda birçok kişinin PFAS maruziyetinin “güvenli seviyenin üzerinde” olduğunu belirtti.
Ayrıca BPA gibi hormon bozucu kimyasalların, vücudun doğal hormon sistemine müdahale ederek üreme sağlığı ve beyin gelişimi üzerinde olumsuz etkiler yaratabileceğini de vurguladı.
Regülasyonlar Yetersiz mi?
Şu anda gıda ambalajlarında kullanılan binlerce kimyasal, yeterli toksikolojik değerlendirmeden geçmeden piyasaya sürülüyor. Avrupa Birliği ve ABD’de belirli kimyasallar (örneğin BPA) yasaklandı ya da sınırlandırıldı ama bunların yerine gelen benzer türevler (örneğin BPS, BPF) aynı etkiyi yaratabiliyor. Yani “BPA’sız” ibaresi her zaman “zararsız” anlamına gelmiyor.
Birçok üretici yasaklanan kimyasalın yerine benzer yapıda başka bir madde koyuyor. Buna bilim insanları “regrettable substitution” diyor.
FPF’nin araştırması da tam olarak bu boşluğu işaret ediyor. Kimyasalların çoğu hâlâ yeterince izlenmiyor, hatta bazıları hakkında bilimsel veri bile yok.
Döngüsel Kirlenme
Araştırmanın yazarları bu durumun “ambalaj sorunu” olmanın ötesinde, insan sağlığı ve çevre sağlığı arasında giderek bulanıklaşan sınırın bir göstergesi olduğunu söylüyor.
Çünkü ambalajda kullanılan kimyasallar üretim aşamasında havaya, suya, toprağa karışıyor, gıdaya geçiyor, vücudumuza ulaşıyor. Sonra da atık olarak yeniden doğaya dönüyor. Bir nevi döngüsel kirlenme söz konusu. Yani sadece biz etkilenmiyoruz, bizden sonraki nesillerin de bu kimyasal yükü devralma riski var.
Ne Yapabiliriz?
Tabii ki tamamen kaçmak imkânsız. Ama bazı küçük adımlar fark yaratabilir.
· Plastik kaplarda yemek ısıtmayın. Özellikle mikrodalgada.
· Sıcak yiyecekleri plastik ya da kaplamalı ambalajda tutmayın.
· Cam, paslanmaz çelik veya emaye kaplar tercih edin.
· “Geri dönüştürülmüş plastikten üretilmiştir” ibaresine dikkat edin. Bazen bu ürünlerde karışık kimyasallar bulunabiliyor.
· Taze, ambalajsız gıdaları daha fazla tercih edin.
· Tek kullanımlık kahve bardaklarının içindeki ince plastik kaplamanın da sıcakla kimyasal salım yapabileceğini unutmayın.
Bu öneriler küçük gibi görünse de uzun vadede vücudun kimyasal yükünü azaltabiliyor.
Daha Güvenli Gelecek Mümkün mü?
Evet, mümkün. Avrupa’da ve bazı ülkelerde “inert ambalaj malzemeleri” üzerine yeni çalışmalar yürütülüyor. Amaç, gıdaya hiçbir şekilde kimyasal geçirmeyen yüzeyler ve kaplamalar geliştirmek. Ayrıca bitkisel esaslı biyoplastikler ve yeniden kullanılabilir cam sistemleri de hızla yaygınlaşıyor. Yani mesele sadece tehlikeyi anlatmak değil; çözüm üretmekte de geç kalmamak.
Görünmeyeni Görmek
Bu araştırma aslında şunu söylüyor: Artık “ne yediğimiz” kadar “neyin içinde geldiğini” de sorgulamanın zamanı geldi. Çünkü sağlıklı beslenmek en az doğru yiyecekleri seçmekle kadar ambalajın gizli etkilerini görmek ve ona göre seçimler yapmakla da ilgili. Görünmeyeni görmek, sağlığımızı korumanın ve bilinçli bir yaşam sürdürmenin en önemli adımı.
Kaynaklar
Phys.org “More than 3,600 food packaging chemicals found in human bodies” https://phys.org/news/2024-09-food-packaging-chemicals-human-bodies.html
Packagingdive “Research spotlights how food-contact chemicals found in packaging show up in humans” https://www.packagingdive.com/news/food-contact-chemicals-food-packaging-forum-pfas/727955
Sci Tech Daily “Shocking Discovery: 3,600+ Chemicals From Food Packaging Found in Human Bodies” https://scitechdaily.com/shocking-discovery-3600-chemicals-from-food-packaging-found-in-human-bodies